Intrevistë me poetin Ferik Ferra/
Nga Anton Çefa/
I dashur Ferik, i gëzohem kësaj bisede me ju për artin poetik si një poet që u vetëmohove, në kohën kur Fjala e Lirë qe ndaluar, por që gjalliste e njomë dhe e freskët në shpirtin tënd dhe strukej nën hijen e dendur të sirtarëve. Por, kur fitoi të drejtën për të qenë e lirë, ajo u shpall para lexuesve me gjithë hijeshinë e saj, e bukur dhe dinjitoze . Heshtja e gjatë, që “ka tingull guri”, siç e kam quajtur në një nga poezitë e mia, e kishte stolisur atë me dhuntitë e një arti të pjekur. Deri atëherë i vetvetes u bëre poeti i të tjerëve. Kjo datoi në vitin 2000, me botimin e përmbledhjes së parë poetike “Duke kapërcyer shekullin”. Mbas atij botimi, ju i dhuruat dashamirëve të poezisë pothuajse nga një vëllim poetik për çdo vit, dhe vazhdoni me të njëjtin ritëm, edhe pse tanimë i moshuar.
Pyetje: Poezia është arti më i vështirë për t’u përcaktuar. Më duket se poeti ynë hermetik i heshtjes 50-vjeçare, Zef Zorba, i ka dhënë zgjidhjen më mbushamendëse kësaj çështjeje, kur ka thënë: “Si të na shkojë mendja me përkufizue të pakufizueshmen? E pikërisht poezia asht e pakufizueshme.” Me gjithë këtë, ajo është arti që është çanësuar më shumë se çdo art tjetër. Poeti nobelist italian Salvatore Quasimodo(1901-1968), duke bërë fjalë për poezinë lirike ka shkruar: “Kur poezia fillon të thotë pushon së qeni”, duke nxjerrë në pah natyrën evokuese e sugjestionuese të saj; ndërsa poeti amerikan Archibald MacLeish (1892-1982), në esenë e tij poetike “Ars Poetica”, e ka përforcuar këtë mendim, duke thënë: “Poezia nuk duhet të thotë, por të jetë”. “Ajo që mund të shpjegohet nuk është poezi”, ka shkruar poeti i madh irlandes William B. Yeats (1865-1939). . Cili do të ishte përkufizimi i poezisë simbas përvojës suaj?,
Përgjigje: Të përkufizosh poezinë në mbështjelljen e nji formule për t’i dhënë formulës nji pamje algjebrike nuk është e mundur ose më mirë të themi është e pamundur.
Ç’është poezia lind pyetja? është grumbull shekujsh, ndoshta edhe më tutje se Gilgameshi, që përjetësia e ka marrë nën sqetull dhe shpirti i njeriut e kthen atë nga materia e prekshme në materie hyjnore. Flas për atë poezi që hyn në tempullin e pavdeksisë, se ka edhe poezi që kanë jetë fare të vogël e treten si bora e maleve nën rrezet e nxehta.
Vizitoja muzeun e Luvrit. Mona Liza “banonte” në nji sallë të veçantë me një xham katër gishta të trashë para portretit. Sytë e vizitorëve rrotulloheshin nga të gjitha anët sikur kërkonin diçka që s’e kapnin dot. Ajo vinte nga vinte Vinçi, kishte ndaluar në rrugë dhe na shikonte me at buzëqeshjen e saj pa na i hequr sytë, katër shekuj para. Po ç’është kjo buzëqeshje, kuriozitet, mospërfillje, dashamirësi, ambëlsi, vanitet, dashuri, e kënaqur nga jeta, e zhgënjyer, ia vlen jeta me gjithë ëndrrat e saj a po jo. Arti i Leonardos kishte kapur majën me atë buzëqeshje, të cilën na e la ta shpjegojmë ne që deri sot nuk arrijmë ta zbërthejmë.
I dashur Anton, kjo është poezia, kur kujton se e prek, ajo të rrëshqet nga duart e mendjes e s’e kap dot as atëherë e as sot dhe as në të ardhmen. Materia hyjnore s’ka kohë e s’ka kufij. Bokaçio thonte sa më shumë kalon koha vijnë e bëhen më brilante tercinat e Dantes. Kjo është poezia, ajo çka mbetet në duart e çdo shpirti, lumturia e atij që e ka krijuar, e pavdekshme si drita. Kishte shumë të drejtë i ndjeri Zef në këndvështrimin e tij. Poezia nuk thotë, nuk i tregon kurrë “këmbët e veta”, por nuk duhet që poezia të mos thotë asgjë, ruajna, o Zot nga absurdi! Tani që po u përgjigjem pyetjeve tuaja kam në dorë poezitë e Silvia .Y. E shkreta poete, pati nji jetë të turbulluar, e të them të drejtën, e vështirë poezia e saj, duhet ta lidhësh kokën me shami, si i themi ne shqiptarët.
Pyetje: Poezia juaj, në përgjithësi, është realizuar në kapërcyell mes epikës dhe lirikës. Në dukje parësia i takon epikës, por janë hovet shpirtërore të shprehura shpesh përmes një figuracioni të ndërlikuar, që i japin tonin lirik motiveve. Cili është mendimi juaj lidhur me këtë çështje?
Përgjigje: Un linda dhe u rrita në Krujë. Shtëpia ime është në pikën më të lartë të qytetit. Në mëngjes kur zgjohesha nga gjumi gjeja në xhamin e dritares sime kalanë, kodrat e Krastës, fushën e Krujës dhe kaltërsinë e Adriatikut. Syri prekte me një rreze të vetme nga mali, kodrën, fushën e detin e anasjelltas. Ne si shqiptarë lindim epikë, por ndryshon shpirti nga shpirti dhe epika në lindje gjen lirikën në jetë, pak a shumë poezia ime, e miqve të mi, poezia jonë shqiptare.
Pyetje: Esteti i talentuar dhe analisti i aftë Defrim Cani, që e ka shoqëruar poezinë tuaj që nga botimi i vargut të parë deri tek i sotmi, ka shkruar: “Poezia e Ferrës ka një ‘ingranazh’ me shumë hallka, e cila mbahet fort pas elementeve fondamentale të strukturës poetike dhe të origjinës simboliste, pavarësisht sa të dukshëm e bën atë poeti.” A mund të na i tregoni dhe të na i bëni sa më të dukshme për lexuesin këto hallka poetike?
Përgjigje: Po, është një libër i shkruar posaçërisht për fenomenin poetik timin në një studim të imët, të një zëri të veçantë të studimit dhe të kritikës së letërsisë në Shqipëri. Autori (Dëfrim Cani) e ka titulluar librin “Dielli i vështirë’ – dhe koha e poezisë”, të cilin unë e konsideroj një titull emblematik, pasi brenda tij ka metaforën e diellit të vështirë, për të cilin unë do të flas më poshtë, në një çështje tjetër të intervistës, dhe kohën, një nocion po kaq i diskutueshëm për letërsinë artistike.
Studiuesi e ka quajtur vargun tim “ingranazh” me shumë hallka, dhe këtë ide e ka ezauruar në të gjithë shtrirjen e vargut. Po ashtu, studiuesi ka një qasje të imët dhe për figurën në poezinë time, veçmas mbi simbolin si një kryefigurë. Besoj ka të drejtë, ashtu si e ndjej dhe unë. Ngado të sillemi, poezia që na vjen në buzë dhe që e shkruajmë shpejt e shpejt dhe ajo që rrin gjatë deri kur gatuhet, ka një simbol të thellë, ndryshe ajo nuk do t’i rezistonte kurrë kohës. Na ka ndodhë mua dhe ty, kujtdo poeti, që një poezi ka fjetur brenda nesh vite të tëra dhe pastaj është shkruar. Unë jam i mendimit se simboli që ka brenda ajo poezi e ka ruajtur gjatë atë brenda poetit.
Në hallkat e tjera të vargut, studiuesi ka vërejtur zgjedhjen e fjalës, ritmin, strukturën e komunikimit, strukturën poetike, ekonominë e shprehjes, gjithmonë nën nji petk poetik. Ndoshta kjo ka të bëjë me pasurinë e madhe leksikore që ka fjala gege, e cila zë vend shumë në poezinë time, veçanërisht në poezinë që është shkruar deri në vitin 1990. Fjala është gjëja më e rëndësishme në poezi. Besoj se dhe marrëdhënien që ajo krijon me bazën simbolike të poezisë, për të cilën flet autori, kjo ka rëndësi, për të kuptuar pastaj dhe metaforën, që zakonisht e ka çdo poezi dhe krijim letrar.
Ndërsa për kohën në poezi, mendoj se studiuesi përmes poezisë sime është përpjekur të shtojë koncepte fondamentale mbi nocionin kohë në letërsi, të cilën ai e konsideron një të “tashme” të përjetshme, d.m.th që një poezi e mirë duhet ta ketë këtë kohë edhe po të lexohet mbas 100 a më shumë vitesh. Kjo lidhet natyrshëm me aftësinë e poetit e të shkrimtarit për të sjellë apo “ndërtuar” metafora universale, ashtu siç kanë bërë poetët më të mirë të botës dhe ata shqiptarë.
Pyetje: Po ky estet, fillesën e botimit të poezive pas rënies së diktaturës e ka shpjeguar me Mitin prej Antigonës, ose me “të drejtën për të qëndruar”, a edhe më përtej me “çështjen e refuzimit”. Si e shpjegoni ju këtë fakt të jetës dhe të veprimtarisë suaj letrare?
Përgjigje: I dashur Anton, kjo është e vërtetë, mbasi Antigona shkëlqeu në vuajtjen dhe kalvarin e Edipit. Qe njëra nga vajzat, e cila nuk e braktisi kurrë babanë e saj, deri në vdekje. Unë besoj se pak a shumë dhe unë dhe ti e kemi pasë fatin prej poeti të njëjtë. Më vjen mirë që studiuesi ka marrë në referencë nji mit antik, jo për mua apo dhe të tjerë si unë, por për të respektuar dhe nderuar poezinë, letërsinë në përgjithësi, që në afër 50 vjet është masakruar, është dhunuar, është skllavëruar, e çfarë nuk i kanë bërë letërsisë. E kam fjalën për atë letërsi, që nuk iu bind rregullës ideologjike të kohës.
Poeti i mirë, shkrimtari i mirë, gjuhëtari i mirë dhe cilido i çdo fushe qoftë nuk duhet të lëkundet dhe të përulet para presionit dhe të poshtërojë dijen e vet, mendimin e vet. Ky është dhe një pakt për të mos u nënshtruar. Është një pakt burrnor, i njour nga shumë poetë të huaj dhe shqiptarë. Dhe pse kaluam gati një gjysmë shekulli, poezia ime dhe jotja, por dhe e shumë të tjerëve, arriti të dalë në dritë. Ajo ka pasur të drejtë të qëndrojë, të përkojë me një “disidencë” të heshtur, mbasi ajo nuk e pranoi rregullën dhe imponimin. Dhe heshtja në kësi rastesh është sfidë dhe rezistencë. Dhe studiuesi Defrim Cani këtë çështje e ka pleksur me një mit antik, i cili është modeli sipëror i të drejtës për të qëndruar.
Pyetje: Krimitaria juaj dëshmon për një vlerësim të traditës, në të njëjtën kohë ajo është sa tradicionale aq edhe novatore, sa klasike aq edhe moderne, si në përmbajtje ashtu edhe në formë. Çfarë mund të na thoni për këto dy kahje të poezisë tuaj?
Përgjigje: Tradicionalen e mësuam në djep. Kuptohet, ishin këngët që na vënin në gjumë, këngë djepi, po ato rima folku u rritën bashkë me ne. Mandej shkolla. Vitet e para në “Këndimet” simbas klasave të fillores. Kështu nisi mësimi i vargut vertikal, të cilin e kishim të detyruar për ta mësuar përmendësh. Autorët e këndimeve kishin shkruar poezi të mrekullueshme, të cilat e përgatitnin nxënësin me një dashuri të pafund për jetën, për artin, për dijen, nëpërmes të një metodike pedagogjike adapte për moshat. Ata na mësonin për atdheun, për lirinë, për botën që na rrethon si afër nesh ashtu dhe larg nesh. Kjo valë na mbeti në shpirt për gjithë jetën, e megjithëse ndjekim zhvillimin e vargut horizontal, si i thonë, hap mbas hapi ajo dashuri e parë për klasiken nuk na hiqet nga shpirti. Bile kemi një repekt të madh për ata poetë që frymën e mënyrën poetike moderne e shkruajn me vargun vertikal, kam parasysh midis të tjerëve Mendelshtajnin.
Pyetje: Lidhur me ndikimin e traditës, poeti i shquar modern Thomas Eliot ka thënë: “Asnjë poet, asnjë artist, vetëm nuk e ka kuptimin të tejdukshëm. Rëndësia e tij, të çmuarit e tij është të çmuarit e marrëdhënies së tij me poetët dhe artistët e vdekur . . . Me kënaqësi flasim për hollësitë e ndryshimit të poetit nga paraardhësit e tij, veçmas nga ata menjëherë para tij; orvatemi të gjejmë diçka që mund të izolohet me qëllim që të kënaqemi me të. Ndërkaq, nëse i qasemi një poeti pa këtë paragjykim, shpesh do të vërejmë se jo vetëm pjesët më të mira të veprës së tij, por edhe ato më individualet mund të jenë mu ato me të cilat poetët e vdekur, stërgjyshërit e tij, e kanë siguruar pavdekshmërinë e tyre në mënyrën më të fuqishme. Dhe nuk e kam fjalën për periudhën impresioniste të rinisë, por për atë të pjekurisë së plotë.” A jeni i një mendimi me Eliot-in?
Përgjigje: Po jam dakord me Eliotin. Paraardhësit nuk janë vetëm mësuesit tonë po edhe ata poetë që pavdekësia i ka marrë në ndërtesën e vet. Danteja kishte nji adhurim për Virgjilin me të cilin bëri atë udhëtim në “Komedinë Hyjnore”. Le të mos nisemi nga Homeri, kur Platoni na thotë se nuk bëjmë gjë tjetër vetëm se kthejmë nga njëra anë në anën tjetër të gojës vargjet e mjeshtrit të madh të antikitetit. Mësuesi është mësues, dhe ai do të ketë vendin e tij sa herë që do t’i drejtohemi atij si në rini dhe në pjekuri.
Pyetje: Cilët prej poetëve të traditës, tanë ose të huaj, vlerësoni më shumë dhe mendoni se kanë ndikuar në formimin tuaj poetik?
Përgjigje: Krahu verior pesëqindvjeçar i gjuhës e i poezisë (krah nga jam edhe unë), kuptohet duke u nisur nga eposi e deri te Martini, Arshiu, Zorba, Reshpja e Çefa, kanë vendin e vet në zemrën e poezis sime. Kuptohet, vendin e parë e zë Fishta, mandej Mjeda, Koliqi, Gaspër Pali, gjithë gama e Veriut, që më mësoi atë që e ka emrin poezi dhe më mban gjallë shpirtin poetik. Duhet t’i njohim merita edhe Jugut me vargun e shtrirë, sidomos te Lasgushi, Asdreni, Asllani e të rinjve si Pogoni e Arapi etj. Nuk po shkoj më larg se dy gjigantët Dante e Shekspiri, mandej radha është aq e madhe si në klasikët ashtu edhe tek modernët, në shkolla e në rryma. As sot nuk di kë të vë më parë, kush na bie në dorë dhe nuk e lexojmë me gjithë vëmendjen tonë!
Pyetje: Në një analizë timen vite më parë, ju kam cilësuar si një poet veprimtaria e të cilit lidhet me Dy Shkollat Letrare Shkodrane, të cilat i ka studiuar dhe klasifikuar Koliqi. A pajtoheni me mendimin tim ?
Përgjigje: Është një mikst letrarësh e përkthyesish pa harruar Frano Alkajn e Dom Lazër Shantojën, është djepi i artë i vargut tonë poetik, që sa më shumë shkon koha aq ma shumë bën dritë e zë vend në mjeshtërinë poetike, në gjuhën e psikologjinë e vendit.
Pyetje: Si poet që gjatë gjithë periudhës së sundimit të diktaturës keni shkruar në heshtje, ju lidheni gjithashtu me poetët e disidencës së heshtur shkodrane: Zorbën, Perdodën, Krroqin, Gerën (pjesërisht), Shllakun dhe mua. A mendoni se me ata keni afri edhe në çështje që lidhen me veprimtarinë poetike dhe mjeshtërinë artistike si tematikën e motiveve, gjuhën, mesazhet, metrikën, figuracionin, etj.?
Përgjigje: Plotësisht. Shkruam në heshtje, nuk kishim me kë ta matnim vargun, nuk kishim komunikim midis nesh, ndoshta shumë rrallë. Nuk dinim se ku kishte arritur njëri ose tjetri. Ndoshta ky moskomunikim, kjo heshtje shkrimi ishin ato vargje që prisnin një kohë tjetër, një stinë tjetër. Vargjet tona e pritën atë ditë. Ato e ndjenin që do të vinte ajo ditë. Ne ishim aq shumë afër njëri- tjetrit në mendime, në gjuhë, në stil, në figuracion. Na afronte moskomunikimi. Ne e gjenim rrugën në errësirë, sepse ishte drita e vargut tonë që na çonte aty ku duhej. Paraardhësit tonë na i kishin ngulur piketat e ne duhej t’i gjenim ato. Ishte ajo shkollë disa shekullore që na çonte në drejtimin e duhur.
Pyetje: “Çdo vepër duhet të vlerësohet si e zbrazët dhe e pavarur kur nuk ka domethënie të thellë, një diell të brendshëm, por synon vetëm të kënaqë ose të dëshmojë se autori i saj është i shkathët.”, ka thënë De Rada. Si mund të përcaktohet shkurt ky “diell i brendshëm” në poezinë tuaj?
Përgjigje: Pa diell s’ka jetë. Ai duhet të jetë kudo, po në radhë të parë në shpirtin e njeriut, të njeriut që shkruan. Un nuk mund të them, nuk kam se si të flas për diellin e brendshëm të poezive të mia. A ka me të vërtetë diell në poezinë time? Këtë duhet ta shohin e ta gjejnë ata që e lexojnë.
Pyetje: Në “Credo-n” tuaj, të shkruar në vitin 1961, keni shprehur kënaqësinë që ndjeni për rrezatimin e një dielli mëngjesor dhe për dëshirën që zemra juaj të ngjitet në lartësitë diellore, por keni ndjerë edhe nevojën që “sytë me i ruajtë t’mos bien n’këtë gardh shkëlqimi.” Një shpjegim më i plotë për Credo-n tuaj poetike, në përgjithësi, dhe për frikën nga “gardhi i shkëlqimit”, në veçanti, mendoj se do të ishte i dobishëm për një lexues të zakonshëm.
Përgjigje: Po i referohem tingëllimit tim “Credo”. Dëshira e madhe e imja ishte që kredoja t’i kushtohej artit, vargut. Dëshiroja që vargu të kishte diell duke iu referuar atij. Po më e madhe ishte dëshira për të mos e tepruar me atë kërkesë, mund dhe t’i afrohesha aq shumë sa mund të digjesha në atë gardh shkëlqimi. Deri në kufijt e të mundurës, por gjithnjë me dëshirën e diellit, pa e tepruar ambicien, ndoshta ashtu siç e kishin dëshiruar paraardhësit e mi.
Pyetje: Në poezinë “Në diellin e vështirë”, keni shkruar për vështirësitë që krijonte koha e diktaturës, “kur agimet binin në prita të çdo dite / po zemrat shkulnin gardhet e çdo prite / e jeta kapej në diellin e vështirë”, një simbolikë që lidhet sa me jetën, aq edhe me kushtet e krijimtarisë poetike. Për hir të lexuesve të rinj, që nuk e kanë jetuar kohën e diktaturës, do të ishte i nevojshëm një koment sqarues për këto “prita”, shkuljen e tyre dhe për simbolikën e diellit të vështirë.
Përgjigje: Sa nga ata që shkruan e punuan me dëshirën e lirisë, nuk pyetën se çdo t’i gjente po të zbuloheshin se kishin shkruar vargje e prozë ku nuk flitej për partinë, për jetën që po lulëzonte, jo në një stinë po në gjithë vitin. Realiteti duhej të hidhej në vargje se ndryshe priste gijotina. Pat nga ata djem trima që shkruan të vërtetën e gjetën burgun, torturën, vdekjen. Disa dolën hapët e disa u mbyllën në burgun që i bënë vetvetes. Jeta ishte ekstremisht e vështirë, ku në çdo hap duhesh t’i hapje sytë për të mos rënë në pritë, se ndryshe e paguaje tepër, aq sa nuk ta priste mendja. Burgu ishte afër derës së shtëpisë, në fillim përçmimi, pastaj dënimi në lagje, pastaj hekurat, burgu dhe a do të dilje gjallë se po të vdisje në burg, për familjarët ishte nji këngë iso, që nuk mbaronte kurrë, ata mund të internoheshin ose depërtoheshin diku në malësi ose afër kënetave. Dielli i bukur që jep jetë, dritë ngrohtësie, shpresë, kthehej në nji kalvar të përditshëm, sa vinte puna të mallkoje veten dhe ta prisje ditën e re e ta masje atë me vuajtjen e përditshme, dhe çdo diell dite, agimi kthehej në diell të vështirë, që duhej ta bartje në shpinë çdo ditë. Ky ishte “Dielli i vështirë” i atyre ditëve, i atyre kohëve.
Pyetje: Në përgjithësi, është pranuar që në procesin krijues poetik merr pjesë edhe nënvetëdia. Për Pipën, poezia në hullinë e procesit krijues është “ankth i pavetëdishmes instinktive për me dalë në pastërtinë e mendimit, në shpirtin e kthielltë. Pse poezia kjo asht: krymbi qi bahet flutur, e dheshmja qi bahet qiellore, errësina qi bahet dritë.” A jeni i këtij mendimi dhe nëse po, a mund të na e ilustroni me ndonjë fakt konkret ?
Përgjigje: jam i një mendjeje me të ndjerin Arshi. Ngacmimi më vjen si një prekje jo në portë po në derë. Në atë moment zgjohet gjithçka. Hapet dera dhe çdo gjë hyn fluturimthi. Nënvetëdija zotëron deri caqet më të largëta të shpirtit. Ajo fillon të “vjellë” brumin me të cilin gatuhet buka poetike. Ka raste që ajo është e momentit, sikur preket një tast pianoje po ka dhe raste kur trokitja mund të ketë goditur para, jo disa javësh, muajsh apo viti, po para disa dhjetëra vitesh në vetëdije. Kështu ndodhi me një poezi timen me titull “Semaforët”. Makbethin e kishim lexuar e komentuar aty kah viti 1952-53, po ajo goditje ose prekje ta quajmë, erdhi më 2014. Gjatë kësaj kohe ajo kishte fjetur për vite e vite të tëra. E kam shkruar me një frymë fillim e mbarim brenda disa minutave. Çfarë nuk ban nënvetëdija! Nënvetëdija është zgjim vullkani, zgjimi nga “koma” poetike, pastaj vesh pulovrin e kohës kur lind me shpresën e rritjes e të mosplakjes.
Pyetje: Është thënë se kur prania e nënvetëdijes është e gjerë, poezia lirike fiton edhe një funksion parathënës, parafolës, profetik. Mitologjia greke, në figurën e Orfeut ka çanësuar një kuptimësi tejet të vlertë të poezisë, në kohën kur ajo nuk ishte ndarë ende nga melodia. Aq e magjishme ishte kënga e tij e shoqëruar me lirë, sa që qetësonte kafshët e egra, i bënte pemët të përkuleshin për ta dëgjuar, shkëmbinjtë të afroheshin, tallazet e detit të qetësoheshin … Kur xhelozia e grave që e dashuronin e copëtoi kortarë-kortarë dhe kokën ia hodhi në lumin Ebro, ajo nuk u mbyt, por qëndroi mbi valë dhe vazhdoi të këndojë. Më vonë ajo u shndërrua në orakull. Epistemologjia ia njeh rolin njohës mitologjisë. Edhe Frojdi e psikanalistët tjerë pas tij kanë parë tek mitet dukuri të nënvetëdijes. Duke u nisur nga përvoja juaj krijuese, a i njihni lirikës këtë rol parathënës?
Përgjigje: Lirika është mbretëresha e poezisë. Ajo kap të gjitha anët e shpirtit me një ngacmim të atillë, sa bën të lëvizin gurët dhe drunjtë. Miti në themel të lirikës krijon një gjendje shpirtërore, sa e prek tjetrin deri në thellësitë e shpirtit. “Ajkuna vajton Omerin”. Kush nuk ndjeu dhimbjen e nënës që në rreze të hanës e vajton të birin në bjeshkët e Jutbinës. Spektri lirik këtu është i pakapshëm, miti, nata, vdekja e 12 vjeçarit, hëna që zverdhet edhe më në lotët e nënës, kërkesën e nënës për t’i ruajtur të birit varrin, veç ta shihte gjallë e duke çetuar me agët. Epika legjendare kthehet në lirikë legjendare, për t’iu afruar mitit, që me Orfeun nuk ka ngjashmëri .
Kur Fishta dëgjoi poezinë e Prendushit, qëndisjen e flamurit kombëtar nga vajza shqiptare, e cila dha frymën në momentin e mbarimit të qëndisjes, atij iu mbushën sytë me lot. Dikush i tha: Atë Gjergj, si kështu ty, që s’të kanë bërë me lot sa e sa ndeshtrasha të prekesh kaq thellë. Atë Gjergji iu përgjegj: kjo poezi bën të qajë edhe arushat e malit.
Nënvetëdija e kishte kryer efektin e vet, lirika në këtë rast kishte prekur thellë shpirtin e epikut të madh të letrave tona, i cili ishte edhe lirik. Kur lirika kthehet në mit dhe miti vishet me lirikë, poezia ka hapësirë të pafund e kohë të pafund.
Pyetje: Në procesin krijues të poezisë dhe të çdo arti, momentin e zanafillës e përbën frymëzimi. Mendohet se ai ka origjinë hyjnore. Poetë dhe estetë tanë dhe të huaj i kanë njohur vlera hyjnore frymëzimit poetik, e kanë trajtuar atë si dhunti të blatuar prej së larti. Homeri i pari ka shprehur mendimin e vet mbi poezinë si dhunti shpirtërore. Poeti dhe esteti ynë De Rada ka shkruar: “Poezia është një privilegj si dhe Profecia, nuk bëhet sipas vullnetit të njeriut. Vizioni i veprimit hyjnor për ndryshimin e fateve të njerëzve është një dhunti e Profetëve, përgatitja për jetën e lartësive u përket Poetëve të lindur.” Për Fishten, Poetin tonë Kombëtar, që na ka lënë edhe një trashëgimi të vlertë lënde estetike, poeti është “i lindur”. Ndërsa Lasgushi, poeti i fluiditeteve më të brishta lirike, ka thënë: “Poezia është divine”. Estetë të tjerë mendojnë që frymëzimi është një atribut psikologjik që e kanë njerëz të veçantë, si edhe atributet e tjera të kësaj natyre. Cili është mendimi juaj ?
Përgjigje: Është divine poezia, pa dyshim që është divine poezia. Ajo është shpirti dhe materia bashkë, por pa një shtysë (ngacmim) ajo nuk fluturon nga shpirti për të marrë rrugët e hapësirës e për të hyrë në shtëpinë e përjetësisë. Çdo gjë i jap jetës, tha Esenini, po lyrën jo. Këtë ma ka besuar mua zana (frymëzimi) divinja. Këtë e kanë disa njerëz e quhen poetë, të cilët në botë janë shumë e të rrallë janë pak.
Pyetje: Lidhur më këtë çështje, më kujtohet që kur u ndamë prej njëri-tjetrit në vitin 1954, në Derjan të Matit, ku jetuam dhe punuam bashkë vetëm katër muaj, i kushtuam njëri-tjetrit si kujtim nga një poezi; të cilat mjerisht “i dogji” koha. Kujtesa ime riprodhon sot nga poezia yte vetëm këto vargje:

“Po shkoj,
e vetmitar qendroj përmbi rrugnajë,
tue t’ përshëndetë ngadalë e zemërthye
e n’zemër ndjej nji vaj të pashpërthye
qi tash largimi ngjallë,
se ndamja therëse mërriti.”

Këto pak vargje të një 19-vjeçari, me kumtin e zymtë të ndarjes dhe nënvetëdijen e pasigurisë për të ardhmen, me një tekst leksikor të hijshëm, në të cilin zotëron ajo rimë oksitone me një “y” të theksueme, mbasi në prozodinë gege diftongjet nuk lexohen të plota, dhe me atë kadencë ritmike që i shkon përshtat aq natyrshëm motivit, dëshmojnë se poezia yte që heret kishte filluar të merrte krahë për fluturim hapësirave të mirëfillta të qiellnajeve poetike. Si e shpjegoni këtë pjekuri poetike të hershme?
Përgjigje:Të falënderoj nga zemra që i ke ruajtur në kujtesën tënde ato vargje të asaj poezie, që shkrova në prag të ndarjes sonë!
I dashur Anton, si ty ashtu edhe mua Zoti na dha dhuntinë vargut. Më vjen keq që këtë poezi s’e kam të gjithë, se siç e di, më 1956, unë i eliminova shumë poezi, ndoshta edhe këtë. Pata një moment pasigurie me frikën se po të binin në dorë të “dikujt” puna do të shkonte ndryshe, ndoshta shumë keq. Do të mundohem ta shtie diku këtë poezi, që tani ka mbetur vetëm me gjashtë vargje, dhimbja e ndarjes me një mik. Sa për efektin e saj, ç’të them më shumë. Megjithëqë kishim pak eksperiencë poetike, po … e kishte dhënë dozën tamam.
Pyetje: Me që e kemi fjalën për prozodinë, vihet re që më së shumti, sidomos në poezi të tilla si sonetet, poezitë strofike, po edhe në vargjet e lira, ju përdorni prozodinë gege. P. sh., këto dy vargje të nxjerra nga soneti “Në kapërcyell të qiellit”: “Ngec kundërshtimi yt në një gjuhë të mekur” dhe “Tërmeti ndjehet poshtë deri në themele”, vetëm simbas prozodisë gege, ku nuk numërohet ë-ja fundore, janë 11 rrokëshe, çka e kërkon soneti, ndërsa në atë toske dalin 13 rrokëshe. Pyesim: cila prozodi ju duket më e natyrshme dhe më e përshtatshme për poezinë, prozodia gege apo ajo toske?
Përgjigje: Pa dyshim prozodia gege. Në botimin e dy vëllimeve me poezi të zgjedhura nga ç’kam shkruar, botuar me rastin e urimit të 80 viteve, e gjithë poezia është gegënisht. Unë nisa ta shkruaj vargun gegënisht, po kur erdh rasti i botimit të parë më sugjeruan standardin, e kështu gegënisht mbetën fare pak vargje. Tani unë i jam kthyer gegënishtes letrare, po për këtë do të flas më poshtë. Poezia gege është e bukur, epike, lirike, satirike, sepse e kursen “ë-n” dhe e ndihmon apostrofi, duke i dhënë atë forcë, që Lasgushi e quan energji të brendshme, “potencë”. Kështu në vargjet me rimë gegënishtja ka nji avantazh të pa treguem, forcë magjike do ta queja unë.
Pyetje: Që nga viti 1945, filloi të zbatohet një politikë kulturore e gjuhësore e mënjanimit të kulturës gege dhe të gegënishtes letrare, që zëvendësoi politikën e mëparshme të Komisisë Letrare Shqipe të afrimit të dy dialekteve, e cila vlerësonte variantin letrar të Elbasanit, si urë për të shkuar drejt një gjuhe letrare të njësuar. Politika e re u kurorëzua me Kongresin e Drejtëshkrimit në vitin 1972. Askush, nëse do të flasë me ndershmëri, nuk mund të mos pranojë që në këtë Kongres ka munguar liria e fjalës. Kongresi vetëm i vuri vulën një gjendjeje që ishte praktikuar më parë, duke e mbuluar “teorikisht” me një mantel të ashtuquajtur “koine”- një gjuhë e njësuar sui generis, me ndonjë element të gegënishtes. Rrjedhimi social-psikologjik i këtij Kongresi qe jashtëzakonisht i rëndë. Veç faktit të përshpejtuar të miratimit të toskërishtes si standard gjuhësor, ai krijoi një përçarje të re në popull, duke ia shtuar përçarjes së madhe të luftës së klasave. Me keqardhje konstatohet sot se për çdo toskë mbahet i drejtë e shkencor mënjanimi i gegënishtes. Si e mendoni të ardhmen e këtij standardi dhe të gjuhës letrare shqipe?
Përgjigje: Në vitin 1972, u mblodh Kongresi i Drejtshkrimit, i cili sanksionoi diktaturën mbi gjuhën shqipe, duke vendosur dialektin e Jugut, pa marrë parasysh se ç’të mira kishte dhe çfarë i mungonin këtij dialekti për ta vendosur në themel e deri në tavan si gjuhë letrare. Veç kësaj, nuk u mor parasysh që pjesa më e madhe e popullsisë shqiptare fliste gegënisht dhe as nuk u pyet, qoftë edhe për kortezi. Gjithashtu, nuk u mor në konsideratë se çfarë të metash kishte ky dialekt kundrejt gegënishtes letrare, e cila kishte jo pak po rreth gjashtëqind vjet që shkruhej e flitej dhe që gëzonte një gramatikë e sintaksë përfekte.
Do t’i duhej kësaj gjuhe, të quajtur standarde, të bënte kurban në gramatikë, në leksik, në rregulla ortografike, në atë të shkretën zanore “ë”, që merrte një hapësirë të pa kufizuar. Me ndonjë përjashtim të rrallë si Mjeda e Migjeni, për autorët e tjerë të Veriut nuk bëhej fjalë më veç për diskreditim. Kështu, me nji të rënë të kalemit, u fshi çdo gjë sikur nuk kishte ekzistuar. Thuhej se në gegënishte kishin shkruar autorë reaksionarë, dekadentë me një gjuhë të rëndë, të cilën nuk e fliste më Shqipëria. Dëgjohej vetëm gjuha e bukur e zyrave, të cilën e fliste gjithë Shqipëria dhe Kosova. Kosovarët për t’ iu bashkuar atdheut bënë si bënë dhe e pranuan standardin.
E gjithë kjo që ndodhi mori vulën e formës së prerë. Të ndjerit përkthyes të Iliadës iu desh të shtonte jo pak, po 340 vargje, se në gegnënishte nuk e kuptonte kush, po duhej kthyer në standard. Erdhi një moment që gjuha letrare gege u hodh në grumbullin e harresës si shumë gjëra të tjera. “O ha këtë supë o hidhu nga dritarja!”. Standardi u kthye në gjuhën e ditës, e gjygjit, e urdhërit, e gazetës, e poezisë, prozës letrare e shkencore, etj.
Nuk përmendej se në dialektin e Jugut patën shkruar në “Hyllin e Dritës” Faik Konica, Lumo Skendo, Eqren Çabej, Spiro Konda, Namik Resuli e të tjerë. Lavrohej pa asnjë diskutim fjala e bukur shqipe gege dhe toske. Po gjatë këtyre kohëve u bënë përpjekjet serioze shkencore nga Komisia letrare e Shkodrës të afroheshin dy dialektet, duke u mbështetur tek gjuha e Elbasanit. Ndërsa sot po ndodh ajo që nuk pritej. Disa akademikë- senatorë, një ditë u hodhën përpjetë të revotuar se po cenohej standardi, dhe bile pati edhe urdhëra nga dikushi që të merren masa ndaj atyre që nuk respektonin standardin.
Me interes vërejmë se sot në Tiranë po tretet standardi me gjuhën e bukur që e flasin vajzat dhe djemtë e rinj, një gegënishte të përzier me pak standard, që po shkon gjithnjë drejt Veriut, po pa influencën e asnjë dialekti, me diksionin e Shqipërisë së Mesme, një shqipe e re që na i lë me gojë hapët senatorët akademikë, të cilët nuk pushojnë së mallkuari me nostalgjinë e zemrës, që i karakterizon. U ruajt infinitivi dhe gjuha mori bukuri, sa çuditem se si ndodhi kjo.
Jeta dhe dëshira u jep të drejtë atyre që e kanë. U krijua gjuha letrare e Tiranës, që e flasin ato që vijnë në Tiranë, të rinjtë e të vegjëlit, gjuhën që rrjedh dhe shkon drejt burimit nga ka ardhur, në formë të re, të ëmbël, të hijshme, të saktë, me të gjitha kohët gramatikore, ku fjalori shtohet e pasurohet me fjalë të rralla, me stil të rrjedhshëm, duke e lënë pak nga pak standardin në hije.
Ka disa autorë që shkruajnë në gjuhën letrare të Veriut, midis të cilëve jam dhe unë. E nisa vargun tim në gegënisht, kalova në botimet e para në standard, siç e thashë më lart, po në përmbledhjen e poezive të mija të zgjedhura do t’i gjejsh të gjitha në dialektin verior, me përjashtim kur vargjet u takojnë ngjarjeve ose ndeshtrashave në Jug.
Pyetje: Arshi Pipa lidhur me problemin e gjuhës letrare ka shprehur mendimin që shqipja të përfaqësohet me dy gjuhë letrare, toskërishten dhe gegënishten. Dukuri që e kanë edhe popuj të tjerë. Veç të mirave në fushën e gjuhësisë dhe të letërsisë, duke begatuar lakmueshëm shqipen, kjo gja do të ishte një faktor psikologjik pozitiv shumë i fuqishëm, sepse do të shmangte situatën përçarëse që përmendem më lart. Si ju duket një mendim i tillë?
Përgjigje: I ndjeri Arshi e mendonte drejt. Ai ishte me origjinë nga Jugu po u rrit në Shkodër dhe kuptohet se qëndronte mes ishujve gjuhësorë. Kjo nuk ia prishte qejfin askujt, po jeta na çoi diku tjetër, që ndoshta nuk do ta mendonte kush. Kryeqyteti lind e rrit atë që Komisia gati një shekull më parë parashikoi me shumë largpamësi.
Pyetje: Çdo poet ka një marrëdhënie të veçantë me fjalën. Tek poezia juaj qëmtohet një respekt i thellë në disa rrafshe për këtë element themelor ndërtimi: respekt për fjalën si strukturim gjuhësor i njëmendtë, si bartëse e kuptimësisë së parë; për fjalën si kumt që shqipton një ideal në jetë; respekt për fjalën si ligjërim poetik që sublimon të bukurën; respekt për fjalën si mjet çlirimi, pasurimi dhe fisnikërimi shpirtëror vetjak dhe si mjet përçimi të vlerave humane tek të tjerët. Refleks i këtij vlerësimi është edhe përdorimi nga ana juaj i një fjalori tejet të pasur që arrin të aktivizojë edhe fjalë që vështirë pajtohen me poezinë. Çka është për poetin fjala, cili është roli i saj në krijesën poetike?
Përgjigje: Fjala për poetin asht jeta e poezisë. Ajo qe e para dhe e para mbetet. Zoti veç gjuhës, fjalës, ia dha dhe fjalën shenjave, gjuhën shenjave. Po poezia pa fjalën nuk ekziston, nuk ka jetë. Poezia pa fjalën nuk shkruhet. Ajo me fjalën lexohet, recitohet, prek shpirtin aty ku nuk arrin ta prekë shenja, po duhet të zgjidhet si kokrrat e pjekuna të frutave, të vendoset si gurët e themelit, si tullat në mur, pa teprime, ashtu si duhet, ashtu si thuhet, po gjithnjë nga arkitekti i vargut. Kësisoj ajo merr bukurinë që ka të mshefur brenda vetes, del në dritë, jep ato reflekse drite nëpër të gjitha kohët.
Pyetje: Gjithsesi, ndjenja është më e thellë se fjala, dhimbja është më e thekshme se gjuha. Është shprehur mendimi i pafuqishmërisë së gjuhës për të zbuluar në plotninë e vet shpirtin poetik. Lasgushi, poeti i brishtësisë më të epërme të fjalës shqipe, e ka vënë në dukje këtë fakt aq sa i është drejtuar gjuhës me epitetin “o mos-e kuvenduar”:

“Ti ndrin në thelb të jetës si dritë e përvëluar,
O gjuhë e zemrës sime, o mos-e-kuvenduar”.

Në këto dy vargje, ai na ka dhënë atributin e gjuhës si kumt, si burim drite (dijeje, informacioni), dashuri-dhimbjen e tij për të dhe njëkohësisht pafuqishmërinë, paaftësinë e saj për të depërtuar në skajet më të hijesuara të shpirtit. Këtë “mos-kuvendim” e pati poetizuar më parë mësuesi dhe udhëheqësi i tij i parë shpirtëror e artistik, Naimi: “E ku shkruhen në kartë / fjalët e gjuhës së zjarrtë ?” A hasni vështirrësi për këtë pafuqishmëri të gjuhës dhe si çliroheni prej saj?
Përgjigje: Në jetë nuk thuhen të gjitha, sepse jeta nuk mjafton. Shumë vargje mbesin pa e parë dritën, sepse nuk arrin të thuhen, shumë fjalë pra nuk arrin dritën, o nga mosdashja jonë, o nga pakujdesia jonë, o sepse nga ndonjëherë kushtet dhe momentet të detyrojnë të mos thuash çdo gjë. Kështu ndoshta do vinte fjala e Lasgushit – O mos-e-kuvenduar që për ne që shkruajmë do të ishte nji fatkeqësi e madhe. Po dialektika e jetës e ka edhe mos kuvendimin, kjo do të ishte një hapësirë e re për brezat që vijnë, ku ato do të mund të plotësonin atë që ne nuk kemi arritur ta kuvendojmë në vargje e në letra, në prozë e në poezi.
Pyetje: Një i urtë ka thënë: “Të mos jesh kurrë i kënaqur me atë që krijon”. A e keni provuar shpesh këtë ndjenjë ?
Përgjigje: Ne, i dashur Anton, nuk na hiqet pena nga dora. I shohim e i rishohim vargjet e mundohemi t’i përsosim. S’jemi të kënaqur me ato që krijojmë, as me sasinë, as me cilësinë. Këtë gjë ne do ta bëjmë sa të jemi gjallë. Ndoshta moskënaqja me atë që kemi bërë është bërë shtysa jonë e përditshme.

Duke ju falënderuar për përgjigjet e çlirëta dhe të një niveli të lartë kulture, ju uroj shëndet, mbarësi e suksese në rrugën e pasurimit të poezisë sonë me vlera të reja!

Intervistoi Anton Çefa/

Botime
1.Duke kapërcyer shekullin
2.Në diellin e vështirë
3.Nata e vdekjes së dytë
4.Ëndrra e bregut tjetër
5.Nata pa agim
6.Flautet e dimrit
7.Pellgje dielli
8.Katër shekuj para Krishtit
9.Sytë Kast (dy botime)

Në gjuhë të huaja
1.Diell i vështirë (anglisht)
2.Diell i vështirë (italisht)
3. Diiell i veshtire (rumanisht)
4.Perënditë e heshtjes (greqisht)

Poezi nga Bajame Hoxha – Çeliku/
DY PIKA LOTI/
Dy pika loti u dukën/
në syrin tënd të zi,/
I putha/
por buzët më mbetën aty!/

VARGJET E MIA/

Oh,sa vargje kemi thurrë,/
me ritme zemre, me kthjelltësi…/
Si të ligës iu bëre urë,/
u trete,humbe në padrejtësi?/

Po ku shkuan,po ku vanë
vargjet e mia plot trishtim,
atje ku lotët e mia u thanë,
kampeve ku mbeti dhe shpirti im…

DUA

Dua të hap krahet,
të perqafoj lëndinat,
t’u marr aromën luleve,
shqerrkave, blegërimat.

Dua të hap zemrën,
për ty, ja tani,
dua të puth ëndrrën,
dhe ty, kushedi.

PO QAN MUA APO VETEN

Endërr jam a zhgjëndër jam,
Hap sytë e shoh verdallë,
sytë me lot s’ti kisha parë,
pse sot erdhe për të qarë?

Më qan mua apo veten,
kush nga ne të dhemb më shumë?
zemra ime larg e tretur,
apo zemra jote gur?!

NENES

S’duroj dot asnje fije floku të bjerë e të rendojë

Mbi shpirtin e nënës sime të dlirë,

Ajo që ishte aq e bukur,

Aq e ëmbel,

Që bukurinë e saj e struku nën shaminë e bardhë,

Gjithë bardhësi,

Ajo heroinë e kohes së kalbur,

Që s’i mori dot jetës një ditë të bukur,

Më ishte shumë e shtrenjtë nëna,

Ajo permbante heshtjen perzier me dhimbjen,

Dhe dashurinë njerëzore në ditët e lenduara,

Nëna ime,edukatorja ime e butë,

Vetë zoti e kishte zbritur nga qielli

Të paisur me të gjitha virtytet,

Per të edukuar njerëz paqësorë,

Sot mua, vajzës së saj,

Me vershon rrembyeshem ,

Edukata,

Fjala e urtë e saj,

Ju të gjithë nuk e njohët nënën time,

S’ia njohet asaj shpirtin e vrarë,

Ia dogjen unazën me gurë diamanti,

Dhe ajo dhimbje nga më të thella ndjeu,

Goditje të pa numërta,

Por mbijetoi me shpirt të plagosur,

Ndoshta dhe me ndonjë përbuzje nga pas,

Nëpër kampe përqëndrimi,

Ku çdo ditë e rraskapitur fundosej, fundosej,

Në mjerimin e kohës kolerë,

Nënë,

Tani doren time me btësi,

E shtrij mbi varrin tënd dhe bisedoj me ty,

Ti vetëm më dëgjon, por s’më pergjigjesh dot,

Sepse ti m’i ke thënë të gjitha, të gjitha,

Por një fjalë të vetme unë

Dua nga ty,

O nëna ime sot.

Nënë,

E vetmja dashuri e vërtetë,

Lotin që po të lë mbi mermer,

Ktheja me buzëqeshje si dikur,

Bijës tënde që mbi varr të gjunjëzohet sot

Dhe lutet,

Tek lan varrin tënd,

Duke derdhur mbi të lot,

Lot,

Lot,

Lottë them:

Zgjohu,

Më thuaj një fjalë,

Më jep një këshillë, o nënë

Jepi bijës tënde një porosi

Unë bija jote,

Kam nevojë per këshillën tënde dhe tani…

Nga Ilir Levonja/
Kafja e luksit/
Era e kafesë pluskon rrugën me avlli ku varur rrinë/
Dredhkat e bardha në formën e filxhanit. Dhe hera-herës/
Bëhen shkëndija të verdha, të blunjta, të jeshilta, të kuqe;/
Plot pëshpëritje sikur të jenë duar përkëdhelëse,/
Për kokat e lodhura të kalimtarëve të ditës dhe atyre të natës/
Edhe për hokataret pa dyshim. Kaq ngjyra, kaq paqe sa /
Gurët e kalldrëmit lahen vetiu me ajër dhe aromë/
Rrallë herë e kemi jetuar./
A do ta pimë bashkë këtë kafe luksi,/
Tu gëzohemi luleve, paqjes së pashkruar të dredhkave
Nëpër avllitë që mbrojnë rruginën e vogël
Që ndjek formën e hajthme të kodrës,
Ashtu si kalaqafja e duarve tona nëpër muzgjet prej bulkthi?
Megjithëse tashmë jemi zogj të mëngjesit,
Na pëlqen mëngjesi. Të ngrihemi herët. Të shplodhim sytë
Tek e bardha, e brishta, delikatja, koha e jonë.
Tek prarimi në flluska ngjyrash lofatash njomëzake,
Tek qoshku nën pullaze tjegullash vendi.
Aty ku shërbehet kafe me filxhanë të bardhë
Veç për njerëz të agimit.?

Pardon garson

Heshturazi u afrove edhe ti,
Nuk thirre që përtej,
Tavolinën e nxirrte këtu garsoni
Poshtë këtij ekualipti që edhe pse nga
Gjeorgjia e largët, u miqësua me ne si robi i
Shtëpisë; në mendjen e tij jemi akoma shokë rinie,
Por koha u fut mes nesh me peshën e saj reale
Me masën e sferës që rrokulliset duke qeshur,
Heshturazi, pa u ndjerë, pa u kuptuar,
Kalaqafet si kulpra e gjelbër me ne,
Të mbeturit mes saj, por edhe të ikurit;
Ata që gjallë nuk ia heqim dot mendjes sonë
Një dallandyshe e kuqe rrëkajash bore.
Heshturazi flasim për kaçurrelat, baluket,
Diabetin, kolitin, kolesterolin etj.., aq sa edhe kulpra
Nuk na beson. Po ekualipti shushuritet
Të t’i japi freski heshtjes tonë dhe tavolinës plot me
të mira duarsh.
Pardon garson!

Ulu pranë meje

Ulu e të flasim bir
Ulu pranë meje.
Më pyete për babain
Dhe unë të thashë se ka qënë
Burr i bukur,
Por unë i ngjava mamasë;
(Simbolit të bukurisë)
Megjithatë heroi im ishte ai.
Ulu të flasim se
Të dëgjova edhe ty
Kur u the shokëve që unë
Jam idhulli yt.
Nuk e di nëse e meritoj
Dhe nuk e di se për çfarë më adhuron,
Pasi unë vetes i njoh pak lavdi heronjsh
Apo burrash të ndritur.
Nuk e di se për çfarë mund të mburresh me mua,
Megjithëse nganjëherë
Rri edhe unë mendohem
Për çfarë e adhurova dhe akoma e adhuroj tim at’ ?
Ai nuk më bleu një herë një lodër,
Ndërsa edhe tani më djeg shpulla tek rrëza e veshit.
Por prapë disa gjëra ia mbaj mend,
Disa çikërrima shenjti;
Nuk erdhi një herë i dehur në shtëpi
Nuk mori borxh një herë;
Ashtu i sertë dhe fjalë prerë
Vërtetë,
Por kurrë nuk më quajti
Kalama.

shkurt 2014

Perktheu:Faslli HALITI/

Sergej Alexandrovich Esenini ka lindur 3 tetor 1895 në Konstantinovo (sot Esenino), në rajonin e Ryazan (Rusi); bir i vetëm i prindërve fshatarë, është eksponenti më i rëndësishëm i së ashtuquajturës shkollë e “poetëve fshatarë”. Në vargjet e tij pasqyrohet bota rurale e Rusisë të fillimit të shekullit të njëzetë; fjalët e tij lartësonin bukuritë e fshatit, dashurinë ndaj mbretërisë së kafshëve, por edhe ekseset e jetës së tij (Esenin qe alkoolik)

1.E QETË ËSHTË

Lugina gjithë dëllinja është e qetë
Vjeshta si kalë – dori, krifën kreh.

Shkon uturima blu e vargonjve të saj
Mbi perde brigjesh të lumit në skaj.

Hapshkurtër, era, si një monak asket
Gjethet anash rrugës lag edhe tret.

Dhe mbi gëmushën e vadhëzës prush
Plagët e një Jezusi të padukshëm puth.

1914-1916

2. NË ATDHE

Në atdhe jam lodur së jetuari
Duke menduar fushave të gjëra, zymtë;
Hajdut bredharak , dua të iki që këtej,
Duke lënë prapa koliben time të tymtë.
Për kaçurrelat e bardha të ditës
Do të shkoj të kërkoj një shpellë të mjerë.
Nga këmbalja miku që kakm më pranë
Thikën grerëz kundër meje do nxjerrë.

E vështirë është rruga e verdhë
Pranverës dhe diellit mbi lëndinë.
Dhe pragu i saj do jetë e mbyllur.
Unë do t’i dëboj prej pragut tim.

Do të kthehem në shtëpinë atërore,
Gëzimi i të tjerëve do më mbështet,
Në dritare një mbrëmje të gjelbër
Me mëngën time do të varem vet.

Më ëmbëlsisht kokën do të përkulin
Shelgjet thinjur gardheve të anuar
Midis lehjeve të pafundme të qenve
Trupi jo i larë prej meje, i mbaruar.

Do të lundrojë do të lundrojë hëna,
Duke braktisur rremat brenda liqeneve.
Do jetojë Rusia pa ndryshuar ndonjë
Fat gardheve duke qarë gjatë kërcimeve.

1915- 1916

3. JO MË KOT

Jo më kot fryjnë erërat,
Jo më kot furtuna buçet.
Sytë e mi mistershëm dikush
I dehu me dritë të qetë.

Dhe me ëmbëlsi pranverore
Dikush nëpër mjegullën gri
Më hoqi trishtimin për misin
Po jo që këtu nga toka hyjni

Kullimi memec nuk brengos
Lemeria yjore nuk torturon,
Universin, përjetësinë dua, qëkur,
Si të ishin vatra ime që prushon.

Gjithçka në ta është e mirë,
Dhe ajo që mundon shkëlqen.
Perëndimi, lulëkuqe e ndezur,
Mbi qelqin e liqenit vërshen.

Një vegim në detin e grurit
I papërballueshëm buzëve vjen:
Qielli lëpin viçin e kuq
Që sapo e ka pjellë.

1017

4. KU JE

Ku je, ku je shtëpia atërore,
Që ngrohje shpinën nën kodër?
Kaltërsia ime, lule kaltërore
Rërë e pashkelur
Ku je, ku je shtëpi atërore?

Këndon një gjel përtej lumit
Ku bariu kulloti grigjën,
Dhe tre yje nën ujë
Shkëlqejnë larg, larg
Këndon gjeli tej lumit me natë.

Mulliri me erë kohën e shtyn poshtë.
Lavjersja hënore përtej fshatit
Midis thekrës kalliplot
Shiun e padukshëm të orëve,
Mulliri me erë, kohën e shtyn poshtë…

Me miriada shtiza shiu
Midis reve mbështolli shtëpinë time.
Lulen blu këputi ai
Dhe rërën e artë shkeli.
Me miriada shtiza ky shi.

1917-1918

5. O FUSHA, O FUSHA

O fusha, fusha të lëruara,
Të Kolomnës melankolike.
Në zemër është dita e djeshme
E në zemër Rusia shëndritëse.

Fishkëllejnë si zogj verset
Nën potkoin e kalit
Dhe veson dielli
Sipër meje, me grushta.

O truall plot trandje të frikshme,
Forcë e heshtur pranverore,
Afër agshunit dhe yjeve
Kam ndjekur këtu shkollën fillore.

Dhe kam lexuar e kam menduar
Mbi Biblën e erërave të acarta,
Me Isain kam kullotur
Kopetë e mia të arta.

1917- 1918

Hermann Hesse 1877 . 1962/
Hermann Hesse (Calw, 2 korrik 1877 – Montagnola, 9 gusht, 1962) ishte shkrimtar, poet, aforist, filozof, lindur në Gjermani, piktor zviceran, nderuar me Çmimin “Nobel” për Letërsi në vitin 1946.
Prodhimi i tij, në vargje dhe prozë, është shumë i gjerë; ka pesëmbëdhjetë përmbledhje me poezi dhe tridhjetë romane dhe koleksione të shkurtra me histori. Romanet e tij më të famshme janë Peter Camenzind (1904), Gertrud (1910), Demian (1919), Siddhartha (1922), Steppenwolf (1927), Narcissus dhe Goldmund (1930) The Glass Bead Game (1943) .
Veprat e tij pasqyrojnë interesin e tij për ekzistencializmin (sidomos Schopenhaueri, Nietzsche dhe Heideggeri), spiritualizmin, misticizmin, jo më ​​pak se filozofia lindore, veçanërisht hinduse dhe budiste. [2]
Në vitet ’60, duke u frymëzuar nga kritika e tij për konsumizmin dhe kapitalizmin amerikan, qe pikërisht në Shtetet e Bashkuara që Hesse u bë një autor kult, pas vdekjes së tij, midis pacifisteve të rinj të rinj dhe hipive të cilët refuzonin Luftën e Vietnamit dhe materialitetin e shoqërisë perëndimore, por edhe komunizmin sovjetik. [3] Së bashku me Thomas Mann dhe Stefan Zweigun, Hesse është shkrimtar i gjuhës gjermane të shekullit XX më i lexuari në botë, përkthyer në më shumë se 60 gjuhë dhe rreth 150 milionë kopje të shitura në të gjithë botën. [3]

Nuk mjafton vetëm të përçmosh luftën, teknikën, ethet e parave, nacionalizmin. Duhet të zëvendësojmë besimin idhujve të kohës sonë. Kjo është ajo që unë kam bërë gjithmonë: në ujkun e Stepës janë Mozarti, të pavdekshmit dhe teatri magjik; në Demian dhe në Siddharthën të njëjtat vlera, vetëm me emra të ndryshëm. »
(Hermann Hesse, nga libri i poezive të krizës: nga faqet e një ditari)

NË MJEGULL

E çuditshme, të endesh në mjegull!
Tё vetmuar janё çdo kaçube dhe gur,
as pemët s’e shohin njëra-tjetrën,
secila qëndron e vetmuar.

Plot miq më dukej bota,
kur jeta ime ish e qartë ende;
tani që bie mjegulla
nuk shoh më nga miqtë asnjë.

Asnjë, që errësirën s’e njeh,
nuk është i urtë, sigurisht,
që lehtas dhe gjithnjë
e ndan atë nga të gjithë

E çuditshme të endesh në mjegull !
Të jetosh, vetmi, do të thotë.
Asnjë qenie s’e njeh tjetrën
Secili i vetëm është në botë.

DITË ME ERË QERSHORI

Kushtuar Friz Brun

I sheshtë liqeni si kristali –
nga era, mbi rrëpirë, valëzon lehtas,
i argjendti, bari,

Në ankthin e një vetmie mortore
Lëkundet një varkë,
dhe erërave qan me të madhe.

Nga bregu njё dallgёzim
mes tingullit të kosës dhe erës së barit
(O, nostalgji) nё bregun tjetёr arrin.

POETI

( i kushtohet Hilde Schoeck )

Vetëm mua të vetmuarit
më shkëlqejnë yjet e pafundmë të natës,
mërmërit burimi shkëmbor këngën e tij magjepsëse
vetëm mua të vetmuarit,
më tërheqin hijet koloristike
të ëndrrave të reve pluskuese mbi fusha.
S’m’u dha as shtëpi, as tokë,
as pyll, as zonë gjahu, as zanat,
imja është ajo që askujt s’i përket,
imja është rrëkeja gurgulluese prapa perdes së pyjeve,
imi është deti i tmerrshëm,
të miat cicërimat e lojërave fëmijërore,
të mitë, lotët dhe këngët e të dashuruarve të vetmuar në mbrëmje.
Të mitë janë edhe tempujt e zotave,
imi zabeli i shenjtë i së shkuarës.
Dhe jo më pak harku i kaltër i tymit
është atdheu im i kulluar:
shpesh i bërë me flatra nga malli,
shpirti im ngrihet të studiojë të ardhmen e njerëzimi të bekuar,
dashuri, triumfuese mbi ligjet, dashuri nga populli në popull.
Të gjithë unë i gjej fisnikërisht të shndërruar:
fshatarin, mbretin, tregtarin, turmën e zellshme, bariun e kopshtarin
dhe të gjithë ata festojnë falas festën universale te së ardhmes.
Vetëm poeti mungon,
ai, soditësi i vetmuar,
ai, epifora e nostalgjisë njerëzore dhe i përfytyrimit të zbehtë,
për plotësimin e të cilin jo e ardhmja, jo bota ka nevojë.
Shumë kurora thahen mbi varrin e tij
por kujtimi për poetin është përhapur kudo.

MOTRA VDEKJE

Edhe tek unë do të arrish një ditë,
mos më harro, të vish tek unë
këputen prangat
dhe mundimi do të ketë një fund.

Dukesh ende larg dhe e huaj
motër vdekje, ti,
si yll i ftohtë qëndron
mbi fatin tim tani.

Por një ditë do të bëhesh e afërt,
e mbushur do jesh me zjarr.
Eja e dashur, jam këtu,
jam yti, merrmë në varr.

SHTATOR

I trishtuar kopshti!
i freskët zbret mbi lulet shiu.
E heshtur dridhet stina e verës,
nga fundi i saj duke anuar vetiu.

Shtrihen gjethet e arta
nga akacia e madhe mbi shesh.
Qesh e shtangur dhe e zbehtë vera
brenda ëndrrës së saj që vdes.

Vonohet midis trëndafilave
për paqen e saj duke menduar
mbyll lehtë sytë e mëdhenj
nga mundimi të rënduar.

LAMTUMIRË, BOTË

Shtrihet bota në thërrime
e deshëm shumë një kohë,
tani edhe vdekja ne
nuk na tremb më jo.

Bota nuk përbuzet,
e egër dhe e larme është ajo,
magjirat e vjetra vdesin
ende japin shpirt rreth vetes ato.

Duam të ndahemi mirënjohës
nga loja e saj pa kufi
na dha gëzim dhe mundim
na dha dhe shumë dashuri.

Lamtumirë botë,
bëhu prapë e bukur plot shkëlqim
ne jemi të gëzimit tënd,
e të ngopurit mundim.

1944

TRISHTIM

Ata që ende digjeshin dje
i janë kushtuar vdekjes vetë,
lulet mbi lulet bien
nga pem’ e trishtimit si fletë.

I shoh të bien e të bien
si dëborë mbi shtegun tim,
hapat nuk ushtojnë më
e fundit heshtje po arrin.

Qielli s’ka më yje
s’ka dashuri më zemra aspak
hesht largësia opake
bota bëhet shkretëtirë dhe plakë.

Kush mund ta mbrojë zemrën
në këtë kohë me ashpërsi?
Bien lulet mbi lule
nga pem’ e trishtimit tani.

1944

DIELL MARS

E dehur nga ngrohtësia e parakohshme
një flutur e verdhë vërtitet mbi lulet.
një plak ulur në dritare
i kërrusur përgjumet.

E joshi të këndojë një kohë
brenda blerimit të pranverës
por mbi flokët e tij dalloi
pluhur rrugësh të ngritur prej erës

Veç pema në lulëzim
dhe flutura e verdhë
paksa të plakura duken
por janë pёrsёri siç’ishin njëherë.

Ngjyra dhe kundërmimi
tepër të hollë dhe të lehtë janë,
më e ftohtë është drita,
dhe ajri që thithim më i rëndë.

Gumëzhin pranvera nga bletët
kënga e tij më e këndshme sakaq
blu dhe i bardhë harkohet qielli
ku zhduket flutura e artë.

I FEJUARI I RI NË NJË MANASTIR ZEN

Gjithçka është gënjeshtër dhe iluzion,
E vërteta e pashprehshme ёshtё natyrisht:
por mali i dhëmbëzuar më shikon
dhe është i dallueshёm lehtёsisht.

Cjap, korb, trëndafil i kuq,
blu e detit, ngjyra dhe forma.
Mblidhe veten: do të shpërbëhen
brenda anonimitetit dhe sё paformёs.

Mblidhe veten; kthehu te vetja,
mëso të shikosh, të lexosh,
Mblidhe veten : bota do të jetë Dukje,
Dukja do të jetë Qenie.

1961

KANCONETË

Poezi e ylbertë
magji drite që vdes,
gëzim si muzikë e tretur
dhimbje mbi fytyrën e Madonës,
spirale e hidhur e ekzistencës.

Lulëzim i fshirë tutje nga stuhia,
kurora të vendosura mbi varre,
qetësi jetëshkurtër e përkohshme
yll që bie në errësirë
tyl bukurie dhe keqardhjeje
mbi humnerën e botës.

1962

Përktheu: Faslli Haliti

 SYLVIA PLATH 1932 – 1963/

Sylvia Plath (Boston, 27 tetor 1932 – Londër, 11 shkurt 1963) ishte një poete dhe shkrimtare amerikane./

Lindur në një lagje të Bostonit nga prindër gjermanë emigrant, dhe nëna e saj, Aurelia Schober, i përkiste një familje austriake mërgoi në Masaçusets, e mësuar të flasë vetëm gjermanisht në shtëpi, ndërsa babai i saj, Oto Emil Plath, profesor kolegji, bir i prindërve gjermanë , u zhvendos në Amerikë në moshën 16 -të vjeç, më vonë duke u bërë një entomolog i respektuar, veçanërisht në fushën e bletëve.

E njohur kryesisht për poezitë e saj, ajo ka shkruar edhe romanin gjysmë-autobiografik Kambana prej qelqi (The Bell Jar) nën pseudonimin Victoria Lucas. Protagonistja e librit, Esther Greenwood, është një studente e shkëlqyer i Smith College, e cili fillon të vuajë nga psikoza gjatë një stazhi pranë një gazete femërore mode njujorkeze . Trama ka një paralele me jetën e Plathit, e cila kaloi një periudhë pranë revistës femërore Mademoiselle, pas së cilës, në kthetrat e një gjendjeje të fortë depresioni, tentoi vetëvrasje.

Vdiq në moshën 30-vjeçe me vetëvrasje.

TULIPANËT

Tulipanët janë shumë nervozë, është dimër këtu,
Shiko si çdo gjë është e bardhë, e qetë, me dëborë.
Mësoj paqen, ndërsa prehet e qetë afër meje
si drita mbi këto mure të bardha, si ky shtrat, si këto duar.
S’jam askushi, s’kam të bëj me shpërthimet.
I dhashë emrin tim dhe rrobat e mia infermiereve,
historinë time anestezistit dhe trupin tim kirurgëve.

Kanë mbështetur kokën time midis jastëkut dhe buzës së çarçafit
si një sy midis qepallave të bardha që s’do të mbyllen.
Bebëz budallaqe, duhet të grumbullosh gjithçka.
Infermieret kalojnë dhe rikalojnë, nuk turbullojnë,
kalojnë si pulëbardhat drejt tokës me skufjet e tyre të bardha,
duke bërë gjëra me duar, të barabarta me njëra-tjetrën,
kështu që është e pamundur të thuhet se sa janë.

Trupi im është një gur për ata, bëhen gati si uji
për gurët mbi të cilët duhet të rrjedhë, duke i lëmuar me mirësjellje.
Më japin topitje me gjilpërat e halave xixëlluese, më japin gjumë.
Tani kam humbur veten time, jam e lodhur nga bagazhet –
Çanta ime prej lëkurë si një kutizë e zezë pilulash,
burri dhe fëmija im buzëqeshin në fotografinë familjare;
buzëqeshjet e tyre më mbërthejnë lëkurën, grepa të vegjël të buzëqeshur.

Kam hedhur gjëra në det, unë, anija tridhjtëveçare.
bashkangjitur fort tek emri im dhe tek adresa.
Ata kanë fshirë të gjitha ndjenjat e mia.
E frikësuar dhe e zhveshur mbi barelën e gjelbër plastike
Kam parë çajnikun tim, komonë e rrobave, librat e mi
të zhyten thellë, si dhe ujin t’më arrijë mbi kokë.
Jam një murgeshë tani, nuk kam qenë kurrë kaq e pastër.

Nuk doja lule, doja vetëm të shtrihesha,
me pëllëmbët lart krejtësisht boshe.
Të jesh i lirë, s’e keni idenë se sa të lirë jeni-
paqja është kaq e madhe sa të verbon,
S’ kërkon asgjë, një etiketë me emrin, ndonjë çikërrimë.
Me këtë, më në fund, i mbyllin të vdekurit; i përfytyroj
duke e mbllaçitur si një meshë kungimin.

Tulipanët janë tepër të kuq në radhë të parë, më plagosin.
Edhe nëpërmjet dhuratës së paketuar si dhuratë i dëgjoja të merrnin frymë ngadalë,
nëpërmjet fashës së bardhë, si një fëmijë monstruoz.

Faqekuqët i flasin plagës sime, i përgjigjen.
Janë tradhtarë:duken se valëzojnë, edhe nëse më tërheqin poshtë,
duke më ngatërruar me gjuhën e tyre të beftë e me ngjyrën,
një duzinë tulipanësh të kuq të plumbtë rreth qafës sime.

Më parë asnjë s’më përgjonte, tani po më përgjojnë.
Tulipanët kthehen drejt meje, dhe dritarja pas
ku drita çdo ditë zgjerohet e hollohet,
unë shoh veten, madje, qesharake, hije letre e riprerë
midis syrit të diellit dhe syve të tulipanëve,
nuk kam fytyrë, kam dashur të shuhem.
Tulipanët gjallërues konsumojnë oksigjenin tim.

Para se të vinin atmosfera ishte mjaft e qetë,
Pulsonte, frymëmarrje pas frymëmarrjeje, pa ndërprerje.
Pastaj tulipanët e mbushën me zhurmë të madhe.
Tani ajri i shtyn dhe i vërtit përreth si lumë
i shtyn dhe i shtjell rreth një makine të kuqe-ndryshku të thellë.
Koncentrojnë vëmendjen time që ishte e lumtur
duke luajtur e duke pushuar pa u angazhuar.

Edhe muret duken se u ngrohën midis tyre.
Tulipët duhej të qëndronin pas hekurave si kafshë të rrezikshme;
hapen si goja e një tigri të madh afrikan,
dhe unë kujtohem për zemrën time: hap e mbyll
vazon e saj të gonxheve të kuqe për dashurinë time të vërtetë.
Uji që shijoj është i ngrohtë dhe i kripur si deti,
dhe vjen nga një vend i largët si shëndeti.

DELE NË MJEGULL

Kodrat kridhen në të bardhë.

Njerëz apo yje më shohin me trishtim, i zhgënjej.

Treni lë prapa një rrugë me vazhdë frymëmarrjeje.

Oh ngadalë kale ngjyrë ndryshku, thundra, kambanat të dhimbshme.

Gjithë mëngjesin që

mëngjesi është duke u nxirë, një lule e lënë jashtë.      

Kockat e mia përfshijnë palëvizshmërinë, fushat

e largëta më shkrijnë zemrën.

Kërcënohem

Që të më lenë të hyj në një qiell

pa yje dhe pa baba, një ujë i zi.

Përktheu: Faslli Haliti

FASLLI HALITI*/
MAGJISTRICAT/
Dy/
Magjistrica,/
Të dyja lakuriq,/
Rrotullohen natën në lëmë,/
Bark më bark e kurriz më kurriz,/
Tërheqin hënën me litarë magjish/
Rrotull-rrotull magjistricat/
Rrotullohen/
Lakuriq,/
Bark më bark e kurriz më kurriz./

Me lakuriqësi tërheqin hënën/
Hëna/
Nis/
E zbret/
Duke zbritur nga qielli/
Si lopë shegane /
Pëllet. /
Rrotull-rrotull magjistricat
Rrotullohen lakuriq,
Bark më bark e kurriz më kurriz
Me lakuriqësinë të ftohtë tërheqin hënën.
Hënës
Zunë t’i fryhen gjinjtë
Hëna shegane
Pëllet.
Rrotull-rrotull magjistricat
Zbresin hënën tatëpjetë
Djersiten në gjoks,

Djersiten
Në supe, kurriz.
U duhet qumështi hënor,
Esenca e bardhë e magjisë.
Dhe bark më bark e kurriz më kurriz
Rrotull-rrotull magjistricat
Rrotullohen
Lakuriq
Dhe hënën tërheqin me litarë magjish
Dhe duke pëllitur si lopë nëpër natë,
Hëna
Ulet në lëmin me kashtë,
Qumështi i derdhet çurg nga gjinjtë
Magjistricat fusin qumështin në shishe
Esencën e bardhë të magjisë.
Magjistricat hënën
E mjelin
Si lopë.
Hëna
Pëllet…
Rrotull-rrotull magjistricat,
Rrotull-rrotull,

Lakuriq,
Bark më bark e kurriz më kurriz
Hënën e ngrenë prapë përpjetë

Dhe hëna si lopë shegane pëllet…

1995/

DORA/
Dora hapet,/
Mbyllet./
Dora /
Kap,/
Lëshon,/
Jep dhe merr,/
Vë dhe heq pranga,
Lidh dhe zgjidh zinxhirë,
Vë dhe heq litarin,
Godet dhe përkëdhel,
Ngul dhe shkul,
Ngre dhe shemb;
Mbiell dhe korr,
Hap e mbyll dyer,
Dritare.
Lan,
Lyen ;
Dora lan dorën,
E majta lan të djathtën,
E djathta të majtën,
Të dyja lajnë njera – tjetrën;
Dora
Është flori,
Dora është topuz;
Ndan, bashkon
Dora,

Është pykë,
Ndan dhe çan.
Dora pajton,
Dora bëhet grusht,
Bëhet pëllëmbë, qëllon,
Dora përkëdhel;
Flet me gishta,
Flet pa gramatikë,
Pa sintaksë,
Pa morfologji,
Pa gabime drejtshkrimore, ortoepike,
Dora bën dhe ç’bën çdo gjë.
Dora
Autore e çdo vepre,
Autore e çdo ndërtimi,
Autore e çdo konstruksioni,
Autore e çdo shembjeje, shkatërrimi,
Dora firmos lindjet dhe vdekjet,
Dora
Fut dhe nxjerr,
Mbërthen e zbërthen,
Ndez dhe shuan;
Gris
Dhe arnon,
Ngjit
Dhe shqit,
Qep dhe shqep,
Zbardh dhe nxin.
Njeriu s’bën dot pa duar.
Vetëm Zoti bën dhe çbën.
Të bëhet tha Zoti!
Dhe u bë.

U bë dita, nata
Qielli, dielli, hëna,
Yjet.
U bë toka dhe ujërat,
U bënë erërat, breshëri, vetëtima, rrufeja…
U bënë kafshët, shpendët, hidrikët, reptilët, viruset.
Edhe çudibërësi i përrallës i thotë mbretit si një zot virtual:
Unë e shëroj djalin tënd madhëri.
Nëse më gjendet një kostum
Që të mos jetë prerë me gërshërë,
Të mos jetë qepur
Me gjilpërë,
Të mos jetëprerë e shpuar,
Vetëm Zoti dhe përrallat presin dhe qepin pa duar…
10 tetor 2010
*Portret i poetit:VIZ.S.KAMBERI, PIKTOR I POPULLIT

Neki Lulaj-Gjermani/
PSE KJO FTOHJE…?

Në lulishten e parajsës kurrë s’e menduam ftohjen/
O, pse loja e dashurisë u bë gulfë burimi pas shiut rrebesh?/
U tulatëm brenda vetes, kur lulen me ferrë dikush e shartonte/
Më thuaj, o zemër e plagosur, kush e ngren mes nesh një kënetë?/

Kush po ma ngrin lotin në qepallën time të vluar në verë?
Mbi ballin tim ka rënë si çurg djersa në një shekull të egër
Cili murlan këtë kurm e këtë ndarje mbi lumë po na mbjell?
Kush e mbushi rrugën me ferra e me gurë të pagdhendur?

Dënesin në farkën e bronzit me klithmë Saliu, Luani e Agimi
E pijnë ndarjen me një gllënjkë uji në glloftën e madhe
A s’e ndieni vajin, o shurdhër hilemedhenj, mes sherrimi
Pse gurin e ogurzezës doni që ta mbillni në livadhe?

Me ngulç shpirti po ju lus, me zemrën e burrit në duar
Jeni shkrirë në panterat e rrezikshme kundër vëllazërisë
Ulni kryeneçësinë që loti të mos bëhet ortek i tërbuar?
Se vaji bëhet oqean e ju gllabëron laku i egër e lakmisë.

Po kuis si i plagosur, po qaj si bonjak i braktisur nga vetmia
Ecni në tokë e jo në qiell që të bini një ditë të vrarë!
Se janë kalbur retë nga loti im e do ju thyejë qafën lakmia
Se lesa bëhet më e madhe që na ndan me fjalën litar.

Nuk i recitoj dot zemrës së ndarë elegji fjalëdhembshura
Se helmi i motit po ma ngren në shpirt valët e nxehta.
Ore juve, mos t`ju mallkojë Skënderbeu që nga Mesjeta
Mos t`ju qortojë Ismajli, Isa, Rugova e Nënë Tereza.

Komandant Adem Jashari kurrë nuk do t’u pranojë në vizitë
Atje në kodrën e lavdishme të Jasharajve ku lulëzoi Liria
Mos pritni t’ju lavdërojnë Viçë, Tadiçë e Mlladiçë
Se do t’ju mallkojë toka ku nuk është tharë gjaku si flakërima.
Oh, eshtrat nuk janë gjetur nga genocidi i freskët
Ata nuk u ngopën duke na vrarë me dorën e tyre të egër.

NGA PËLLUMB GORICA/
Zhvillimet e vrullshme të kohës drejt teknologjise dhe informacionit e kanë bërë Njerëzimin të rendë përpara për ta sfiduar. Kompjuterizimi dhe interneti, dominuese në këtë kohë si ekperiencë e re e me vlerë klasike, kanë krijuar dembelosje në përgjithësi. Kjo ka bërë të mundur që kontakti me librin të jetë i paktë, ose krejtësisht i mënjanuar. Edhe pse duhet pranuar se sot shumë pak lexohet libri artistik, vitrinat e librave mbushen plot përditë me tituj të rinj. Në fakt, katrahura e kohës po tregon një realitet tjetër. Një realitet të prekshëm që çdokush i dashuruar pas fjalës së shkruar ndjen keqardhje dhe dhimbje tek sheh se, ashtu si mielli i përzier me krundet, ka rendje drejt sasisë në dëm të cilësisë. Sepse interesi e kamercializmi,në një shoqëri të sëmurë janë bërë dhe po bëhen dominues. Pra, duke parë këmishën e parasë kësisoj shmangin krijuesin e vërtetë, atë që prodhon vlera.
Kështu, sot është bërë tregimtar, poet, romancier, apo monograf, ai që hedh para, duke u futur gjer në antologji, në varësi kjo edhe prej lulëzimit të biznesit mediatik e në dëm të artit, por edhe prej plagjiaturave të krijimeve. Sidoqoftë, të shkruarit masiv ka një të mirë të madhe se shtohet numri i njerëzve që komunikojnë artistikisht dhe poetikisht, por është bërë tepër shqetësuese, për ngritjen e ativlerave, si një nga plagët e “tregut të lirë”. Më shqetësuese është fabrikimi i librave e tregëtia fame që tregojnë me se miri fytyrën realitetit botues. Ky fenomen do vazhdojë përderisa merr penën në dorë kushdo që mundohet të lërë diçka pas në emër të krijimit artistik, e me një etje për lavdi, por që ka errësuar vlerat, ndaj është e vështirë të përcaktosh talentin e vërtetë. Po shkruajte libra, pretendimi i cilido është se ndjehet tregimtar, romancier poetë me delir madhështie. Ndodh që, redaktorët i pasurojnë krijimet e këtyre mediokërve me figuracione të errta, të cilët edhe ai që ka emrin në kapakët e librit nuk i kupton. Por, edhe e një morie artikullshkruesish, që bubërrijnë kafeneve, të shfaqen për të thurur kaq shumë lavde ndaj tyre, duke i bërë të njohur npërmjet reklamimeve publike në gazeta, portale, dhe ato vizive. Shkrimet kritike që gatuajnë këta redaktorë janë me superlativa për këta krijues mediokër dhe aq formale sa që rrallë, në vend të zhbirohen në to vlera me prirje analitike të mirfilltë, modifikojnë më shumë fjali të ngjeshura strukturale e estetikisht të dobëta. Jo rrallë këto shkrime nga mënyra e të kompozuarit, thellësia e konceptimit të mendimeve dhe këndvështrimit, janë kopje e njëra-tjetrës.
Gjithçka mund të ndodh në këtë botë rrëfenjash që, organizime krijuese dhe individë drejtues, redaktorë, të cilët në fakt nuk janë të tillë, pa asnjë nivel artistik e sekserë, kanë vënë në evidencë fitimin me marifete, që bien ndesh me moralin shoqëror. Kush mundet të shfrytëzojë me shumë rastin për “promovim vlerash”, ndërkohë që bëhet spekulative ajo e disa klubeve letrare, të cilat grumbullojnë rreth vetes fillestarë entuziastë për suksese krijuese. Ky është produkti i sotëm i “zhvillimit” të demokracisë dhe globalizmit. Para pak kohësh në Tiranë u botua nga një organizëm krijues, pompoz në dukje e gjoja të përhapur në botë, një antologji poetike (që e tillë nuk ishte) si shumë nga antologjitë private dhe miqësore, të cilat janë shfaqur si këpurdhat pas shiut. Shumica e emrave të antologjive janë të panjohur për lexuesit. Natyrisht nuk guxoj t’i quaj poetë, por thjesht bejtexhinj, mbasi ata, edhe pse kanë botuar, nuk kanë arritur të shpalosin para nesh profile vlerash poetike. Duhet pranuar se i njohur mund të bëhesh edhe thjesht me një poezi ose libër. Ndonëse këtë e kanë vërtetuar më së miri shekujt, dhe jehona e një poezie, apo një libri, vjen vetëm ndërmjet magjisë artistike. Poet, apo shkrimtar nuk të bën botimi në antologji e as elozhet e format e propogandë mashtruese të X organizëm krijues, apo X autori në rrjetet sociale internetike e mediat e shkruara. Nuk mund t’i ndalësh njerëzit të shkruajnë apo botojnë, por mund të kontrollohen dhe vlersohen konkurset me çmimet që u jepen gjithkujt dhe nga gjithkush. Koha po tregon se po mbushemi me “poetë, shkrimtar, historian”, që seicili lexon ato që ai vet ka shkruar. Natyrisht më vonë këto “talente” humbasin pa nam e nishan. Koha do t’i seleksionojë. Kështu ka ndodhur gjithmonë. Ç’mund të presësh kur në një gazetë botohen në çdo numër mbi njëqind autor (ejani se u bë deti kos), dhe thuajse të gjithë marrin çmime! Autorët e tillë mediokër botojnë me shumicë e u shitet pak libri, thuajse në kufijtë e asgjës, dhe përfundojnë si stoqe, e i gjejmë rrugëve në tortuare si mall i skaduar, madje, edhe aty ku dhurohen midis miqve e të njohurve, të cilët zverdhen kur marin në dorë një libër të dobët ato mbesin të palexuara. Ndërsa, të talentuarit e vërtetë, në përgjithësi, nuk kanë mbështetje financiare dhe përkrahje shoqërore për të botuar në gazeta, revista dhe librat e tyre. Në mëndje më vijnë fjalët e një poeti të njohur që kujton Migjenin, kur në fundvitet ’30 të shekullit të kaluar, i botonin në pak vend andej nga fundi i faqeve të gazetës vargjet e lira, sepse mbusheshin me paçavure poetësh, që sot koha i ka harruar. Ndërsa, vërejmë se poetë dhe shkrimtarë, që kanë një traditë të konsoliduar në art janë diferencuar e nuk po nxjerrin vëllime të shpeshta për të bërë bujë. Shtrydhin pjekurinë dhe librat e tyre lenë gjurëm tek lexuesi.
Ndaj, drejt vijueshmërisë së letërsisë së sotme, kjo prirje që, jo vetëm po thellohet e po shkon kah denigrimit, por, edhe po humb gjithnjë e më shumë e me tej besueshmërinë si te krijuesit e mirfilltë edhe te lexuesit që janë barometri i cili mat klimën artistike, ndaj duhet të minizohet si dukuri. Shpresojmë që koha të korrigjojë shumë gjëra, duke bërë një seleksionim më të mire të vlerave letrare, sepse gjithë kjo prurje shkrimesh pa fund shërben si dheu ku fshihen grimcat e arta. Duhet të ndëgjegjësohemi, që krijimtaria me vlera të mos shitet aq lirë tek matrapazët, që si qëllim kanë fitimin dhe jo vlerat e atyre që botojnë. Nuk ka rrugë tjetër në këtë kohë lirie pa limit, përveçse të kalohet indiferent para mediokritetit. Me anomalitë e theksuara, vlerat letrare, herët apo vonë, dalin në sipërfaqe, duke e gdhendur emrin në mermerin klasik të memorialit të letersisë sonë, në të gjitha gjinitë në përgjithësi. Një shoqëri e shëndoshë matet edhe nga fakti sesa ndihmohen e përparojnë të talentuarit. Për rolin paraprijës që ka arti kërkohet inkurajim, evidentim, por edhe origjinalitet. Kërkohet jo vetëm të zbulohen, afirmohen me realizëm të talentuarit, por edhe t’u krijohen hapësirat, klima e nevojshme për zhvillimin dhe rritjen e tyre, inkurajimin dhe konsolidimin e vet si një pikënisje përkrahëse të të aftëve, duke çelur udhë të reja në ecjen e bukur drejt majave që, në të ardhmen, të jenë vërtet një vlerë e krijimtarisë sonë letrare.

Kuvend në paraqitjen e librit të Pertef Zgjanollit/

Nga Kadri Tarelli/

Përkufizimin letrar, “Matematika është edhe poezi”, e bëri shkrimtari dhe poeti durrsak Vaso Papaj, i frymëzuar nga një takim matematcienësh, në një mbasdite të freskët vjeshte durrsake tw vitit 2016. Ishte Pertef Zgjanolli që me rastin e përurimit të librit të tij “100 + 1. Problema, sofizma, enigma, ushtrime”, i mblodhi kolegët mësues dhe botues librash matematike, të cilët me nderim i quaj “Punëtorë e mbretëreshës së shkencave”. Për të mos u lodhur lexuesi, qëllimisht në ballinë, autori shkruan: “-Për nxënësit dhe studentët, – për mësuesit e rinjë të matematikës. – për dashamirët e matematikës”.

Kuvendin e hapi Agim Shehi, autor i disa librave, duke u shprehur: Libri “100 + 1. Problema….”, është i veçantë që nga idea e ndërtimit, e deri në paraqitjen e problemave dhe zgjidhjeve të tyre. Ky libër ka vlera përdorimi për mësuesit, për përgatitjen e talenteve të reja, sepse veç njohurive matematike, plotson edhe kulturën shkencore e historike. Shumë personazhe, Pitagora, Diofanti, Arkimedi, Apolloni, Euklidi, Herkuli, Enea, etj, si pjesë e problemave, ngacmojnë dhe nxisin kërshërinë te cilitdo nxënës.

Më pas Naim Kërçuku vazhdoi: Urime autorit! Libri më i ri i mësuesit të talentuar të matematikës, kolegut Pertef Zgjanolli, është si një bahçe e gjelbëruar me pemë e lule shumëngjyrshe, ku vendin e tyre e zenë problemat, sofizmat, enigmat dhe ushtrimet matematikore. Shpesh ato janë të lidhura me jetën në qytetin tonë të Durrësit, duke e bërë librin më të ngrohtë, sepse i ka dhënë dritë e gjallëri qytetarie. Autori me ndjesinë e një mësuesi pasionant, i bën heronjët të flasin me gjuhën e matematikës. Besoj se është një meritë e tij dhe një vlerë e shtuar e librit, pasi kjo lëndë e sertë dhe e vështirë për nxënësit bëhet më e pëlqyeshme, më pak e egër.

– Secili prej nesh ka diçka për të thënë. – Kështu e nisi fjalën Eqerem Shehu, -Unë e vlerësoj punën dhe përkushtimin e “Mjeshtrit të konkurseve”, z. Pertef, pasi e kam njohur vite të shkuar kur punonim bashkë në një shkollë. Mundimi ishte i madh, por kënaqësia akoma më e madhe pas konkurseve që organizonte dhe drejtonte kolegu ynë i nderuar. Jam i bundur se kjo përvojë po i shërben autoritë të shkruajë e të botojë rreth 14 libra kushtuar matematikës. Me këtë rast po ngre një shqetësim që na takon të gjithë autorëve që botojmë libra: më shumë kujdes redaktimit dhe korrektimin letrar, pasi kjo është pjsë e kulturës të të shkruarit dhe bukurisë së librave.

– Pavarësisht se është libër matematike, ka brenda edhe letërsi edhe poezi. – Këto ishin fjalë e para të Vaso Papajt, i cili vazhdoi: – Falënderoj autorin që na mblodhi në këtë kuvend të bukur kushtuar matematikës, ku “Mbretëresha” ka bukuri, ka poezi dhe na frymëzon për poezi. Gjykoj që në takimet që organizon “Klubi i Shkrimtarëve dhe Artistëve” të Durrësit, të jenë të pranishëm edhe hartuesit e librave të matematikës. Libra të tillë i duhen shkollave, sidomos mësuesve që drejtojën konkurset dhe olimpiadat. Mendoj se duhen gjetur forma, që të tillë libra të bëhen pjesë e fondit të bibliotekave të shkollave.

Në fjalën e tij z. Stavri LLambiri, përmendi: Miku ynë Pertefi nuk i ndahet botimit të librave, një veprim sa idealist aq edhe fisnik, që na ka mundësuar të njihemi më shumë me njëri-tjetrin. Në shumicën e herëve kemi biseduar dhe diskutuar për librat dhe botimet. Kjo punë kaq e madhe shumë vjeçare është një shërbim i madh që i bëhet mësimit dhe nxënësve të talentuar, që ta duan matematikën dhe të guxojnë të merren me të. Tipar dallues në këtë libër është se, nuk ka përsëritje të vetvetes, të ushtrimeve dhe problemave. Duke qënë se këto libra i përkasin në lënde të vështirë, gjykoj se duhen më shumë përpjekje për një publicitet më të menduar, në mënyrë që ato mos të mbeten në raftet e botuesit, por të bëhen pronë e mësuesve dhe nxënësve.

Ka një të vërtetë në këtë mes. Vepra e mësuesit të nderuar Zgjanolli, si metodist dhe botues i librave të matematikës, herë pas here është pasqyruar edhe në mediat e shkruara, me artikuj të ndryshëm. Mbase është pak, por duhet vlerësuar e mbështetur çdo shkrim apo njoftim, jo si reklamë, siç jemi mësuar në këto kohët e reja, por një ngacmim e nxitje më shumë, duke përfshirë edhe mediat vizive. Duke i bërë jehonë librit, si mjet i dobishëm për të gjithë nxënësit, veçanërisht për talentet në matematikë, e vlen të citoj disa prej tyre, si shkrime të merituara e të mirëpritura.

• Agim Shehi. Gazeta “Mësuesi”. 16 12. 1995. Artikull: “Lojra dhe problema”.

• E. Adriatika. Gazeta “Republika”. 05. 03. 1998. Shkrimi: “Durrësi kujtohet i pari për “7 Marsin”.
• Bashkim Minga në dy artikuj në kohë të ndryshme: 1. Gazeta “Mësuesi”. 2007. “Vlera e veprimtarive, zgjojnë interest e nxënësit”, dhe 2. Gazeta “Mësuesi”. 11. Mars 2009. Shkrimi: “Gëzim i përbashkët”.
• Bashkim Kadiu. Gazeta “Blevard”. 07. 12. 2010. “Pertef Zgjanolli, mësuesi që jeton në botën e matematik-fizikës”.
• Xhevahir Gradica. 1. Gazeta “Bulevard”. 28. 11. 2014. Shkrimi: Pertef Zgjanolli, mësuesi, metodisti dhe matematicieni, që ushen arsimin me modelin dhe botimet e tij”. 2.  Gazeta “Bulevard”. Mars 2016. Shkrimi: “Pertef Zgjanolli. Mësuesi që furnizon arsimin me metoda dhe libra matematike”.

Në këtë hulli shkrimesh ka edhe të tjerë autorë, si Luan Jaupi dhe Agron Çami, që s’kanë përtuar të shkruajnë me dashuri e nderim për Pertefin si mësues, mjeshtër i organizimit të konkurseve dhe olimpiadave dhe botues librash.

Kur në bisedë e pyeta Pertefin: Pse ke filluar të botosh kaq vonë? Më përgjigjet me modesti: “Librat e mi i pëlqenin, por më nxirrnin lloj-lloj justifikimesh. Nuk e shtyja më shumë interesimin, kur dëgjoja se shumë libra, përfshi këtu edhe të kolegëve durrsak, përcilleshin kështu si unë, ose botoheshin pa emrin e autorit”. Vonë, shumë vonë, në Maj 2013, Bashkia e Durrësit dhe DAR, e vlerësuan me titillin: “Mirënjohje”.

Në këtë takim matematicienësh, me dy fjalë përshëndeta edhe unë. I përkas fushës së historisë, ndaj nuk marr përsipër të flas për cilësinë dhe përmbajtjen e librit. Me të le të merren specialistët, nxënësit, mësuesit, pedagogët dhe prindërit. Ata e kanë detyrën dhe privilegjin për t’u njohur me bukurinë e këtij libri, që ndihmon dhe frymëzon të gjithë shkollarët, në veçanti ata që kanë talent e guxim, durim dhe trimëri, të cilët sulen të ngjisin shkallët e pallatit të “Mbretëreshës”.

E përshëndes z. Pertef edhe për një arsye tjetër: Është çmenduri të hysh në udhën e librave, ku puna nuk shpërblehet dhe më pas duhen edhe ca para  për ta botuar, bukur fort për mësuesit që i kanë xhepat e shpuar. Po lavdi zotit që ka dhe do të ketë edhe kokëkrisur të tillë, sepse ndryshe nuk do të kishim libra dhe vepra kaq të duhura për shkollën dhe shkollarët.

Besoj se nuk gaboj kur them se, poeti luan me fjalën, ndërsa matematicieni luan sinfoni pa pentagram, ku notat janë numrat, simbolet, formulat, drejtëzat, këndet, figurat dhe trupat gjeometrik në hapsirë. Mendim më shtyn më tej akoma. Dijetarët ngulmojnë te idea se, suksesi arrihet me shumë punë, pastaj talenti, ndërsa punëtorit të matematikës i duhet, së pari talent, e më pas punë e durim prej skllavi.

Heroi ynë Pertef Zgjanolli, është në një rradhë me disa nga matematicienët e Durrësit, të cilët gjatë viteve kanë plot botime serioze, që i bëjnë nder shkencës, arsimit dhe qytetarisë durrsake. Janë mjaft të njohur  emrat e mësuesve, Islam Alika, Bardhyl Ballanca, Vangjel Tati, Agim Shehi, Murat Dervishi, Muzemil Osmani, Gjergj Frashëri, Stavri Llambiri, Mihallaq Boshku, Sofokli Garo, Myzafer Begteshi, etj. Ata vlerësohen dhe përmenden, në biseda mes kolegësh, nëpër institucionet arsimore dhe shkencore, këtu në Durrës dhe në Shqipëri, më tej akoma në trevat mbarë shqiptare, madje disa prej tyre edhe nëpër vende të ndryshme të botës. Do të dëshiroja që kësaj liste të matematicienëve që botojnë libra, sot të gjithë në pension, të moshuar e të thinjur, t’u shtonja edhe emra të rinj, por që nuk i gjej dot. Durrësit nuk i kanë munguar as talentet, as punëtorët dhe as dashnorët e matematikës.

Më mbyllje, mësuesi veteran Fiqiri Resuli shprehet: E admiroj kolegun tonë Pertef, për guximin dhe durimin për të botuar libra edhe në këtë moshë të avancuar. Askush nuk mund ta ndalojë në këtë betejë. Mbase për këta lloj idealistësh kokëkrisur e pat fjalën Napoleon Bonaparti, kur pat thënë: “Më të mirët e gjeneralëve mbeten në fushën e betejës”.

Pertefit Urime! Shëndet të mirë dhe jetë të gjatë për krijimtari të bukur dhe të dobishme. Po shtoj pak fjalë të grabitura nga matematika:

“Jeta e njeriut është një thyesë, vlera e së cilës përcaktohet, nga numëruesi që vendos shoqëria dhe nga emruesi që e vendos vetë autori”.

Dhjetë qershori i përjetuar nga dritarja ime/

Nga Kaltrina HOTI VENTIMIGLIA/

Kuvendi u shndërrua në hartë tokësore/

tokat e shkëputura u bashkuan me tokat e copëtuara/

dhe u bënë hije e Nënës së Madhe /

pa frikë shkele në Çamëri/

pa frikë ja zgjata dorën Shqipërisë së Vjetër/

Kuvendi u bë Shqipëri Etnike /

ishte bukur/

ishte frymëmarrje e thellë/

por kishe frikë të shfrynë atë frymë nga shpirti/

ende kishin mbetur vijat e kufizuara nga e kaluara

fjala fjalën e godiste

herë me qëllim herë pa vetëdije

secili në një moment u bë zjarr e prush

por në fund tymi tymoj nëpërmes të oxhakut

më kujtohet gjyshja në një rast më ka thënë;

kur kapërcen rrugës të katundit

vendoja mendjen tymit që del nga oxhaku

aty ku tymi është i lakuar

dhe shpërndahet pa drejtim shtëpia ka hidhërim

nga Kuvendi jonë tymi tymosi drejt

si vijë ngjyrë hiri e preku fillimin e qiellit

jo!

nuk ishte lehtë të tundesh nga fjalët e vjetra

dhe të mbulohesh me fuqinë e re

derisa hija e kolosëve u zgjua ta dëgjojnë zërin tonë

ne ende ecnim qosheve të shkelura pa drejtim

dhe pa e parë dritën në fund të rrugës

nëpërmes të qarave të tokës

fjala e Nolit mori fuqi

kërkonte zëri jonë të jetë ujë

për të bashkuar të qarat e dheut

një jehonë përhapej në hapësirë

nëse jeni të bashkuar

edhe zjarrin do ta fikni

leni fjalët e thëna të pushojnë

aty ku kanë lindur

fjala e re po shtrydhet

nëpër tokë që na mbuloj

por ne s’kemi fuqi të ecim me ju krah për krah

o Vatran!

në emër të shqiptarizmit

vendojeni dorën aty ku është plaga jonë

me melhemin që ua lamë

të shëroni koret e tokës

por ishte bukur

ishim duke folur për një konak

që ka një plis, një shkop dhe një nuse

Vatra u stolisë me një zë të ri

me jehonë të pleqërisë

Kaltrina Hoti, 10 Qershor, Riverdale, New York